پژوهشکده الزهرا

بررسی ویژگی های «منّا» بودن سلمان فارسی بر اساس تحلیل روایات «لیس منّا» (قسمت اول)

از روایات مشهور نبی مکرّم (ص) که در فضل و منقبت یکی از اصحاب گران­قدر، یعنی «سلمان فارسی» مطرح فرمودند، روایت «سلمان منّا اهل­البیت» است. درباره­ی ویژگی­های شخصیتی ممتازی که سلمان فارسی با پرورش آن­ها در خود، به مقام «منّا أهل­البیت» نائل آمد، کمتر تأمل شده است. سلمان فارسی همچون دیگر صحابی رسول خدا (ص)، فاقد مقام عصمت است، ولی ملاحظه می­شود پیامبر (ص) ایشان را از اهل­بیت خود دانسته­اند. شناسایی فضایل اخلاقی که سلمان فارسی با پرورش آن­ها در خود، توانست به مقام «منّا أهل­البیت» برسد و رذایل اخلاقی که با دوری از آن­ها به این درجه رسید، می­تواند کمک شایانی در جهت قرابت و نزدیکی به مقام این صحابه بزرگ رسول خدا (ص) نماید.

 تجلّی روایت «سلمان منّا أهل­البیت» در روایات فریقین

این روایت در منبع اهل سنت، در طبقات ابن­سعد و طی دو حدیث، با سند واحد و اندکی اختلاف در مضمون آمده است: «أنّ رسول الله صلّی الله علیه و سلّم خطّ الخندق من أجم الشیخین طرف بنی حارثة عام ذکرت الأحزاب خطة من المذاد فقطع لکلّ عشرة أربعین ذراعاً فاحتجّ المهاجرون و الأنصار فی سلمان الفارسی و کان رجلاً قویاً فقال المهاجرون سلمان منّا و قالت الأنصار لا بل منّا فقال رسول الله صلّی الله علیه و سلّم سلمان منّا أهل البیت» (ابن سعد، بی­تا: ج4، ص 82 و ج7، ص 318)

محور اصلی این حدیث شریف، کنار گذاشتن تعصبات مذهبی و فرقه­ای است. طبق آیات کلام وحی، ملاک برتری تقواست: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ‏ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ» (حجرات/13) لذا پیامبر (ص) با نقل این حدیث، علّت برتری سلمان را پرورش سجایای اخلاقی در ایشان عنوان نمودند و سلمان را از «اهل بیت» خود دانستند.

امّا در منابع حدیثی شیعه، درمنابع مختلف ازپیامبراکرم(ص) عبارت«سَلْمَانُ‏ مِنَّا أَهْلَ‏ الْبَيْتِ » نقل گردیده­است.(ر ک:ابن­بابویه،1378ق:ج‏2،ص64؛طوسی،1411ق:ج‏2،ص817؛ابن­شهرآشوب،1379ق:ج1،ص85؛طبرسی،1403ق:ج1،ص260؛ابن­مشهدی،1419ق:ص201)به عنوان نمونه درروایتی، پیامبراکرم(ص) درمجلسی ازهمگان به غیراز اهل­بیت خواستند که مجلس راترک کنند، هنگامی که سلمان فارسی برخواست که برود، حضرت(ص) به ایشان فرمودند: ای سلمان، بنشین که تواز اهل­بیت ما هستی. (سلیم­بن­قیس،1405ق: ج‏2 ،ص965)

حدیث «سلمان منّا أهل البیت» را شیخ صدوق در «امالی»، از حضرت علی (ع) به این مضمون نقل کرده است:

«ادرک علم الأوّل و الآخر و هو بحرٌ لا ینزح و هو منّا أهل البیت» (ابن بابویه، 1400ق: ص 252)

دانش سلمان، در این حدیث مورد تأکید ویژه قرار گرفته است. جایگاه این دانش به حدّی است که وی را در زمره اهل­بیت قرار داده است. امّا باید عنایت داشت با توجّه به اجمال حدیث، کیفیت این دانش بر ما پوشیده است.

از امام سجاد (ع) نیز این حدیث، در اصول کافی با این مضمون نقل گردیده است:«إنّما صار سلمان من العلماء لأنّه منّا أهل البیت فلذلک نسبته إلی العلماء» (کلینی، 1407ق: ج1، ص401)تأکید ویژه این حدیث نیز دانش والای سلمان است. امّا کیفیت و چگونگی این دانش بر ما پوشیده است.

در رجال کشی، زیر نام سلمان فارسی به شماره 25 روایتی از امام صادق (ع) به این مضمون آمده است:

«ادرک السلمان العلم الأوّل و العلم الآخر و هو بحرٌ لا ینضح و هو منّا أهل البیت…» (کشی، 1348: ص12)طبق مضمون این حدیث شریف، علم اوّلین و آخرین برای سلمان در نظر گرفته شده است و ایشان را در زمره اهل­بیت وارد ساخته است. این روایت نیز مانند روایات پیشین، در توضیح کیفیت این علم، راه اجمال را پیموده است.(مفید،1413ق؛ص341)در حدیث شماره 26 نیز روایتی از امام صادق (ع) به این مضمون آمده است:«لا تقولوا سلمان الفارسی و لکن قولوا سلمان المحمّدی ذلک رجلٌ منّا أهل البیت» (همان، ص12) درروایتی دیگر از حضرت(ع) درباره سلمان فارسی پرسیده­شد که فرمودند: (او) ازمااهل­بیت است.(صفار،1404ق؛ج1،ص17) وامام(ع)، سلمان را از لقمان بهتر دانستند(همان؛ص1،ج18).در این روایات نیز، امام صادق (ع) سلمان را از پیامبر (ص) و در زمره «أهل­البیت» دانسته است.

درروایات متعددی که از معصومین(ع) نسبت به این موضوع وارد شده وهمگی سلمان فارسی را از«اهل­البیت» دانسته­اند دلایل گوناگونی قید گردیده است، به عنوان نمونه در سطور بالا به یکی از آنها اشاره گردیده است. یکی دیگر از اسباب صدور روایت درحدیثی از پیامبر اینگونه است که انصار ومهاجرین به برشمردن افرادشان اقدام نموده تا به سلمان رسیدندو هرکدام مدعی بودند که سلمان از آن­ها می­باشد تا این­که پیامبراکرم(ص) فرمودند که سلمان ازما اهل­البیت است.( طبرسی،1403ق:ج1،ص111)

همچنین که مشاهده شد(به علت تخلیص پژوهش، ازذکر همه روایات ومنابع خودداری شده­است)در بسیاری روایات ازمعصومین(ع)«سلمان­فارسی» درزمره­ی «اهل­بیت» شمرده شده وگستره­ی این­گونه روایات به حدی است که می­توان این دسته روایات را«متواترمعنوی» دانست.